Soms herlees ik met een bepaalde vraag in mijn hoofd een deel van iemands oeuvre. Om
de vraag te kunnen beantwoorden, vernauw ik mijn blik tot een enkel motief. In een
ooghoek treffen mij dan nog wel eens andere motieven. Daar moeten ze dan blijven. Ze
raken in de vergetelheid. Of ik rakel ze op bij een blikwisseling.

    Onlangs wilde ik bij gelegenheid nagaan hoe zich verschuivingen voordoen in de poëzie
die Gerrit Kouwenaar in de afgelopen vijfentwintig jaar publiceerde. In 1978 verscheen
volledig volmaakte oneetbare perzik. In 2002 zag totaal witte kamer het licht. Omdat de
regels 'soms valt er bloed uit de hemel' en 'bloed valt uit de bomen' uit de bundel de tijd
staat open (1996) mij al jaren intrigeren, richtte ik mijn blik op het motief van de oorlog.
De vraag werd: is in de poëzie van Gerrit Kouwenaar een verschuiving merkbaar in de
manier waarop hij het motief van de oorlog behandelt? Want ik verbind deze twee regels
met oorlog. In de gedichten waarin ze staan, breken ze totaal onverwacht in. Het is of ik
sta te koken. Ik zet de radio aan en word overvallen door het bericht dat ergens een aantal
huizen is opgeblazen. Of een bus in een winkelcentrum. Even word ik alle bloedregens
gewaar die niet tot het nieuws doordringen. Omdat niemand er belang bij heeft.

    Iemand die wel eens op bezoek was geweest in het huis in Frankrijk waar Kouwenaar
zijn zomers doorbrengt, bracht daar tegenin dat het hier niet om werkelijk bloed gaat dat
uit de bomen of de hemel valt. Over het Franse terras van de dichter woekert een enorme
vlier. In het najaar vallen de trossen overrijpe bessen naar beneden. Het bloed is
niets anders dan het sap dat uit de gekneusde bessen op de tegels vlekt. Met die
waarneming zou het gedicht verklaard zijn. Om oorlog gaat het niet in deze regels, het
gaat om overrijpe vlier. Gedicht opgelost, poëzie verklaard.

    Mochten de regels werkelijk afkomstig zijn uit een werkelijke herfst. De dichter zat in
zijn lichte overhemd te schrijven onder de overhangende vlier. Boven hem deden enkele
spreeuwen zich te goed aan de trossen vlierbessen. Bessen vielen naar beneden en
vlekten zijn overhemd, zijn schrijfblok. Mocht dit werkelijk zo gegaan zijn, toont de
transformatie van bessensap in bloed niet een nog diepere geraaktheid door de buiten
ons blikveld werkelijk woedende oorlogen, dan de berichten uit het nieuws tijdens de
afwas? Is dat dan niet wat poëzie vermag? Het alledaagse onaanzienlijke transformeren
in taal en beelden die ons geweten wekken? Die in ons de organen wekken die onder
het zichtbare en hoorbare de werkelijkheid aftasten?

    In de tijd staat open dringen genoemde regels zich naar voren in vreedzame werelden
van huis en tuin. Kouwenaar thematiseert het ouder worden. Waar vroeger de verte zijn
blik begrensde, stuit die nu op een heg. De verte is voor hem nabijer dan ooit. Hij is per
slot voorbij de tachtig. Maar die verte van de private wereld en de verte van de dood,
die zo onontkoombaar dichterbij komt en die een hermetische cirkel zou kunnen vormen
waarin de dichter alleen nog met zichzelf en zijn nauwste leven bezig is, blijkt
doorbreekbaar. Dat gebeurt in totaal witte kamer nog steeds. Het laatste gedicht uit
die bundel presenteert zich als laatste gedicht van de dichter. Die heeft vrede gevonden
in zijn levensavond. Hij heeft bereikt waar hij blijkens vele gedichten naar streefde:
ontlediging. Hij is niet meer. Zijn nadag is voorbij. Hij kan gaan. Toch is dit particuliere
gedicht nog vol, vol wereld. Oorlog dus. Het gedicht is getiteld 'dus vredig de avond':

 

    Terwijl het laatste gedicht het tijdstip verteert
    staat de maker geledigd op van zijn tafel
    hij reinigt zijn vleesmes en kijkt uit het raam

    op de sierbestrating zieltogen de bladeren
    verlost van hun zomer, de windengel hurkt
    in het eeuwige onkruid en wacht tot er tijd is

    dus vredig de avond vol afscheid en oorlog
    wereld waarheid en liefde behelzen onkwetsbaar
    hun ijzeren letters

 

    nu nog iets eetbaars, bloedbeuling witbrood        
    dan eindelijk slapen, zwart is de mode –

 

Was het vijfentwintig jaar geleden anders in de poëzie van Kouwenaar? Ja, anders
maar hetzelfde. volledig volmaakte oneetbare perzik begint met het postuleren
van het artificiële karakter van de poëzie. De poëzie als de wereld van woord, geest,
verbeelding, verzinnen. Het maken van een gedicht wordt in het tweede gedicht
van de bundel omschreven als het planten van een tuin in het niks. Schrijven wordt
bijna letterlijk het creëren van een utopie. Een gedicht toont zich als een vrijplaats
van de geest.

    De bundel besluit met twee cycli van elk drie gedichten. De eerste cyclus is getiteld
'drie heldenzangen', de tweede 'geen dag zonder vlees'. Die zes gedichten schilderen
ineens de hardste vorm van de normale omgangswijze tussen mensen. 'geen dag
zonder vlees' opent in het eerste van de drie gedichten zo:

 
    Nooit vrede in de jaren dat hij leefde
    zichzelf was zijn naam werd ...

 

even later gaat het verder

 

    nooit vrede – altijd aan zijn grenzen
    de brandlucht de lijkstank, geen dag
    zonder vlees op de plank
    in de grond ...

 

Hier krijgt de inbraak van het geweld een ruimer beslag dan in een enkele regel. Zes
hele gedichten zijn eraan besteed. Oorlog, als thema,  oorlog als dreiging,  als
plotselinge inbraak van geweld in ons vredige lezen: het is een constante in de poëzie
van Kouwenaar. De verschuiving is in de zegging ontstaan. De dichter heeft steeds
minder woorden nodig. De woorden die hij gebruikt, zijn door zijn zestig jarig
dichterschap zo dicht geworden dat ze zich in heel heldere zinsverbanden verbinden.
Dat was mijn conclusie bij de blikvernauwing op het motief van de oorlog.

 

In mijn ooghoek noteerde ik nog een andere verschuiving. 'geen dag zonder vlees' is
een portret van de schilder Peter Paul Rubens.  Kouwenaar schreef het ter
gelegenheid van de Rubensherdenking van 1977. Er zijn verschillende redenen aan
te voeren om het gedicht tevens als een zelfportret te beschouwen. Als je dat
perspectief kiest, krijgt een strofe uit het derde gedicht van de cyclus een bijzondere
lading:

 

(..)
    geen ander probleem dan de scheiding

    tussen hemel en aarde
    zo vloeibaar te maken als stroop

 

Kouwenaar spiegelt zich aan een kunstenaar in een tijd van godsdienstoorlogen. Bij alle machtsstrijd gevoed door eigenbelang – er is nooit vrede in de jaren dat ik leef –  staat ook de voorstellingen van de verhouding tot het goddelijke op het spel. Er vinden dus pijnlijke herschikkingen van het zelfbeeld van mensen plaats. Rubens schildert in zijn schilderijen de klassieke goden alsof het mensen zijn. Zijn mensen schildert hij aards. Kouwenaar vindt woorden om het artistieke probleem, de kunstzinnige taakstelling van de zeventiende eeuwse schilder te formuleren. Omdat het om een verkapt zelfportret gaat, ziet hij een aan zijn eigen fascinaties verwante problematiek. Die in zijn stand en verwoording er een van drie eeuwen later is. Al in zijn werk uit de jaren vijftig was hij met de metafyische ijkpunten van de zelfbeelden van de mens bezig. ''de mensen zijn geen goden en de goden / zij zijn er niet zij hebben nooit bestaan'' schreef hij. De mens verwijst niet meer naar een betekenisvolle werkelijkheid buiten de mens. Als hetgeen waarnaar je met je spreken verwijst er niet is, moet je aandacht wel verschuiven naar wat je zegt. De verwijzende woorden blijven bestaan, ook als we aannemen dat wat ze benoemen niet bestaat. Blijkbaar roepen de woorden werkelijkheden op. Met een gedicht plant je een tuin in het niks, zoals Kouwenaar het formuleert in volledig volmaakte oneetbare perzik.

In de poëzie van Kouwenaar is een van de aspecten van dat onderzoek naar de betekenis scheppende aspecten van de taal een poging om van alle betekenis af te zien. Als je verder gaat dan de scheiding tussen hemel en aarde vloeibaar te maken en de hemel afschaft, of haar afwezigheid onder ogen ziet, kan dan niet een consequentie zijn dat je de mogelijkheid onder ogen moet zien dat er geen enkele betekenis is? Dat mensen op spuugbeestjes lijken, en om in een onleefbare wereld te overleven zich verschuilen in een spuugschuimbel van taal tot ze in de grond verdwijnen? Kouwenaars werk is langs die lijn van pogen een proces van lediging. Dat is onder andere zichtbaar in de frequentie waarmee hij het voorvoegels 'ont' gebruikt. Het is een van de betekenissen van het titelgedicht van de laatste bundel: totaal witte kamer. Helemaal wit getweeën aanwezig zijn in een totaal witte kamer, als het beeld van het volledige opgaan in afwezigheid. Het volmaakte zwart is een ander beeld dat bij Kouwenaar geregeld terugkomt.

In mijn ooghoek verbonden de regels uit het gedicht voor Rubens zich daarom met een gedicht uit totaal witte kamer. Het is een gedicht dat de totale afwezigheid in de dood al in de taal beproeft:

    Geest, woord, oneetbaarste vlees, zo lucht
    als het lek in het spreken, besta
    het zwarte geheugen, het gat in de grond

 

    verhoor de zucht van de roerloze hond
    verzin het zinloos gedicht van de krekel
    de dove ontaarde onthemelde grond –