Op botten wrok -
   Uit onbekende diepten een woord

''Mensen doken op uit het niets, de een na de ander. Een onbekende kwam naast me op de brits liggen, rolde 's nachts tegen mijn benige schouder aan en gaf mij zo de schamele warmte van zijn lichaam in ruil voor de mijne. Er waren nachten dat er helemaal geen warmte door mijn voddige jekker, mijn jas, heen kwam, en 's ochtends keek ik dan naar mijn buurman in de veronderstelling dat hij dood was, en ik was lichtelijk verbaasd als de dode bleek te leven en op het gesnauwde bevel opstond, zich aankleedde en gehoorzaam de orders opvolgde. Ik had weinig warmte. Er zat niet veel vlees meer op mijn botten. Dat vlees was alleen nog genoeg voor wrok, het laatste menselijk gevoel. Niet onverschilligheid maar wrok is het laatste menselijke gevoel, het gevoel dat het dichtst op het bot zit. De man die uit het niets was opgedoken verdween overdag weer - er waren een heleboel secties waar naar kolen werd gezocht - en hij verdween voor altijd.''

 

Zo begint het verhaal 'Sententie' van Varlam Sjalamov. Het staat in een bundel vertaalde verhalen die onlangs verscheen onder de titel 'Verhalen uit Kolyma'. Met Kolyma wordt de delta van een gelijknamig rivier in Siberië bedoeld. Daar werden ten tijde van de Sovjet-Unie miljoenen mensen gevangen gehouden. Zij ontgonnen daar – slecht gekleed, slecht gevoed, slecht gehuisvest in het ijzig duister van de poolnacht – goudmijnen, wolframvoorraden, kolen, tin. Politieke gevangenen, criminele gevangen bij elkaar, de criminele gesteld boven de politieke. En zij stierven er bij miljoenen. En mensen overleefden. Varlam Sjalamov overleefde zeventien jaar. En met hem verhalen.

            Sjalamov werd in 1907 geboren. Dat zijn vader orthodox priester was bemoeilijkte zijn opleiding in de jonge Sovjet-Unie. Pas toen hij een aantal jaren gewerkt had, en dus zelf arbeider was, kon hij rechten studeren. Hij was actief in de linkse oppositie. Hij werd 1929 gearresteerd voor het illegaal drukken van Lenins testament. Op zijn sterfbed had Lenin geschreven dat Stalin niet de geschikte leider van de partij zou zijn. Dit schrijven dat de strijd om de macht zou kunnen beïnvloeden, werd verdonkeremaand. Na drie jaar dwangarbeid werd Sjalamov vrijgelaten. Hij begon met het schrijven van verhalen en poëzie.

            Later bij het begin van het grote moorden binnen en buiten de partij, werd ook Sjalamov opnieuw gearresteerd. Dit keer was de beschuldiging, maar welke lading dekte zo'n beschuldiging, ''trots­kistische contrarevolutionaire daden''. Hij werd veroordeeld tot vijf jaar dwangarbeid in de Kolymadelta. Daar kwam er een nieuwe veroordeling wegens ''anti-sovjet-agitatie'' overheen.

            Bij zijn terugkeer, begin jaren vijftig, begon Varlam Sjalamov met het schrijven van zijn verhalen, gedichten en toneel. Ze werden niet gepubli­ceerd. Ook niet na zijn officiële rehabilitatie in het zog van de toespraak van Chroetsjov over de misdaden onder het bewind van Stalin. Wel circuleerden zijn verhalen in de samizdat. In 1966 verschijnen er in een emigrantenblad in New York en in Duitsland de eerste vertalingen.

            Deze publicaties werden Sjalamov door de autoriteiten niet in dank afgenomen. Op verschillende manieren werd hem het leven moeilijk gemaakt. Lichamelijk kreeg hij steeds meer last van de zeventien jaar gevangenschap. Hij werd uiteindelijk doof en blind. Zeventien januari 1982 stierf hij in een psychiatrische inrichting.

 

Schrijven, Varlam Sjalamov bleef na zijn gevangenschap onafgebroken schrijven. Zijn drijfveer lag niet daarin dat hij de wereld van het bestaan van de kampen op de hoogte wilde brengen. Primo Levi beschrijft in 'Is dit een mens?' een droom van de gevangenen in een concentratiekamp. Ze komen thuis. Een warme kamer zit vol met familie en vrienden. Ze beginnen hun verhaal te vertellen. Niemand luistert, niemand gelooft hen. Misschien wilde Levi met zijn verhalen verijdelen dat deze droom de werkelijkheid geheel zou kunnen bezetten. De SS-bewakers kenden de droom en hielden de gevangen voor: niemand zal jullie geloven.

            Een dergelijk motief kom je bij Sjalamov niet tegen. Bij hem lijkt het schrijven meer te maken te hebben met een onverbidde­lijkheid jegens zichzelf. In een van zijn verhalen beschrijft hij hoe hij probeert in te slapen op het station van Irkoetsk, wachtend op de trein waarmee hij terug zal keren: ''Ineens werd ik bang en het koude zweet brak me uit. Ik schrok van deze verschrikkelijke kracht van de mens, de wens en het vermogen te vergeten. Ik zag dat ik in staat was alles te vergeten en twintig jaar van mijn leven uit te wissen. En wat voor jaren! En toen ik dat besefte overwon ik mezelf. Ik wist dat ik mijn geheugen niet zou toestaan alles te vergeten wat ik gezien had. En ik kwam tot rust en sliep in.''

 

Uit de verhalen van Sjalamov blijkt dat de essentie van wat hij gezien heeft niet zozeer gevormd wordt door de te documenteren feitelijkheden van de kampen. De essentie is wat hij hier omschrijft als de ''verschrikkelijke kracht'', het vermogen om te vergeten. In het verhaal 'Sententie' waaruit ik in het begin citeerde is het de ontdekking dat wrok het laatste menselijk gevoel is. In een essay dat niet in deze verhalenbundel is opgenomen, omschrijft hij het doel van zijn verhalen:

''De opzet van de 'Verhalen uit Kolyma' is niet ''informeren'' of een verzameling feiten verschaffen, maar nieuwe psychologische condities en nieuwe gedragsregels beschrijven, en met behulp van kunst een verschrikkelijk thema onderzoeken. Zonder dat ooit expliciet de onweerlegbaarheid van elk afzonderlijk feit aan de orde wordt gesteld. De 'Verhalen' willen eerst en vooral laten zien wat er nieuw is in het gedrag en de psychologie van een mens die tot een beest wordt verlaagd (overigens zijn beesten van beter materiaal gemaakt en geen van hen doorstaat de kwellingen die de mens wel doorstaat).''

            Als schrijver, met de middelen van de kunst, is Sjalamov op zoek naar wat de mens uitmaakt in de extreme, wrede omstandigheden die hij in deze eeuw voor zichzelf heeft gecreëerd.''Deze psychologische wetten zijn onherroepelijk zoals bevriezingen in de derde en vierde graad onherroepelijk zijn. De auteur is van mening dat het kamp een totaal negatieve ervaring is voor de mens, negatief van het eerste tot het laatste uur, en hij kan het alleen maar betreuren dat hij al zijn krachten heeft moeten aanspreken om dit materiaal de baas te worden.''

 

            Wrok is de bodem, het laatste schamel restje vlees op de botten. In 'Sententie' beschrijft Sjalamov vanuit die bodem uit welke gevoelslagen hij opgebouwd blijkt. Als de dood hem weigert, ontstaat er langzaam iets van een leven. Eerst is er de onverschilligheid. Daarover voert de weg van de dood af. Dan komt de angst, een vage angst weg te moeten van de plek waar hij is. Dan jaloezie, op de doden, op de levenden die het een graad beter hebben. Dan is er het bewustzijn van de taal: ''Mijn taal, mijn grove taal uit de mijn was armzalig, zoals ook de gevoelens die nog op mijn botten leefden, armzalig waren.''

            Op dat punt vindt op een gegeven moment de breuk plaats. Sjalamov beschrijft in dit verhaal hoe een andere taal doorbreekt. Uit een onbenoembare diepte komt die taal, tegelijkertijd wordt de bron lichamelijk zeer precies beschreven: ''Ik was bang en geschokt toen in mijn hoofd, ja hier, ik herinner het me nog heel precies, onder mijn rechterwandbeen, een woord naar boven kwam dat in de taiga absoluut niet op zijn plaats was, een woord dat ik zelf niet begreep en mijn kameraden evenmin. Ik schreeuwde dat woord uit, staand op mijn brits, me wendend tot de hemel, de oneindigheid.''

            Als hij het woord heeft uitgeschreeuwd, begint hij te schateren. Hij wordt van een grote vreugde vervuld. Zijn kameraden verklaren hem voor gek. Maar dit woord dat hem heeft gevonden redt hem. Het drukt uit dat diep in hem de taal zich in de vorm van kunst voegt en een reddende kracht krijgt. Een week lang weet hij niet wat het woord dat hij roept en fluistert, betekent. ''Sententie'' luidt het, en als de betekenis daarvan doordring huivert hij van angst en vreugde: ''Angst omdat ik bang was voor de terugkeer in die wereld waarnaar geen terugkeer mogelijk was. Vreugde omdat ik zag dat het leven buiten mijn eigen wil weer tot me terugkeerde.''

            Het woord sententie zelf heeft ook het dubbelkarakter van die gevoelens. Allereerst heeft het de betekenis van literaire spreuk of kerngedachte. In de tweede plaats betekent het ''vonnis''. Als ''vonnis'' had sententie hem naar doodsrijk Kolyma verplaatst, als kernspreuk van kunst was het de brug waarover taal en leven naar hem terugkeerde. Na dit woord komen langzaam andere woorden, zodat sententie het verzamelbegrip wordt van alle woorden waarmee de ervaring van Kolyma valt uit te drukken.

            Als we af kunnen gaan op de getuigenis van Varlam Sjalamov over zijn schrijfwerk, zijn alle Kolymaverhalen zo gekomen als dit ene woord. Hij schreef ze op zonder er nog iets aan te veranderen. Ze doemden op, geformuleerd, rond geslepen, af.

 

1993


naar de bibliografie